Byzantijnse rijk

Byzantijnse rijk, moderne naam voor het Oostromeinse rijk, genoemd naar de oude naam van de hoofdstad, Constantinopel, die voor 326 Byzantium heette. Na de val van het West-Romeinse rijk in 476 ontwikkelde de oostelijke helft van het oude Romeinse rijk zich tot een eenheid met een eigen karakter waarbij kerk en staat nauw met elkaar verweven waren. De voertaal was Grieks, maar op de munten werd nog zeer lang het Latijn gebruikt.

In de 6e eeuw werden Italië en Noord-Afrika heroverd, maar deze gebieden gingen weldra weer grotendeels verloren; Italië, Oostgothen. De Islamitische Arabieren veroverden in de 7e eeuw Egypte, Syrië, Palestina en Armenië, zodat het rijk van ca. 700-1150 bestond uit Griekenland, de Balkan en Klein-Azië, benevens de zuidpunt van Italië.

In de 11e eeuw begon de politieke neergang door aanvallen van de Seltsjoeken (of Seldjoeken) en Turken in het oosten en van Kruisvaarders en Italiaanse Noormannen in het westen. Wel was er een opbloei in de kunst tijdens de regering van de Comnenen (1081-1183). De inname van Constantinopel in 1204 tijdens de vierde kruistocht betekende het zichtbare begin van de ineenstorting.

Het grondgebied werd verdeeld tussen Venetië en het door westerse vorsten geregeerde Latijnse keizerrijk (kruisvaardersmunten). Slechts in Nicea handhaafde zich een Griekse dynastie die in 1261 de hoofdstad heroverde en zich nog twee eeuwen in een zeer beperkt gebied tegen de Turken verdedigde. Het einde kwam in 1453 toen de stad door de Turken werd ingenomen en omgedoopt werd tot Istanbul. Daarnaast is er ook nog een Byzantijns rijk te Trebizonde geweest. Het Byzantijnse muntstelsel bleef, evenals in het laat-Romeinse rijk, hoofdzakelijk gebaseerd op gouden en koperen munten, (Romeinse muntwezen). Als standaardmunt fungeerde gedurende een periode van ruim zeven eeuwen tot 1092 de gouden solidus, (mv: solidi), van hoog gehalte (bijna 24 karaat) en een gewicht van 4,54 gram. Door het constante gewicht en het hoge gehalte groeide de solidus uit tot een internationale handelsmunt voor het Midden- Oosten en Europa. Solidi zijn dan ook tot in Scandinavië teruggevonden, waar ze via Rusland terechtkwamen. In de 11e eeuw begon het gehalte van de solidus, toen meestal nomisma histamenon genaamd, te dalen en daalde daardoor zijn internationale reputatie. Ze waren in West-Europa vanaf de kruistochten vooral bekend onder de naam bezant. In het Oosten werd de rol van de solidus overgenomen door de dinar. In het Westen begon men pas in de 13e eeuw op grote schaal gouden munten te slaan (Florentijnse gulden en Venetiaanse dukaat). Bij het koper kwam een geheel nieuwe ontwikkeling. Terwijl in het westen het koper grotendeels uit de circulatie verdween, bracht Anastasius I (491-518) een sanering tot stand door de invoering van een zware koperen follis, (mv: folles) van 40 nummia (met het waardecijfer M) en onderdelen tot 5 nummia (er kwamen incidenteel munten tot 1 nummium voor, nummus). Vanwege deze vernieuwing laat men tegenwoordig de Byzantijnse numismatiek beginnen in 491. Door vele devaluaties daalde echter het gewicht vanaf de 6e eeuw tot in de 11 e eeuw, waardoor de onderdelen geleidelijk in onbruik raakten. Na 969 werden er ruim een eeuw lang, naast de gewone folles met het portret van de keizer, anonieme folles geslagen.

Deze anonieme folles hebben als gemeenschappelijk kenmerk een afbeelding van Christus met het evangelieboek of van de biddende Maria met uitgestrekte armen (zgn. orantehouding). Terwijl gouden en koperen munten regelmatig in ruime mate en met betrekkelijk geringe wijzigingen van het uiterlijk werden geslagen, werd zilver bijzonder weinig als muntmateriaal gebruikt. De fraaie hexagrammen en miliaresia, (ev: miliaresion), zijn slechts gedurende korte perioden uitgegeven en schijnen nauwelijks in het betalingsverkeer gefunctioneerd te hebben.

Een hervorming in 1092 van Alexius I Comnenus (1081-1118) gaf de Byzantijnse munten een geheel nieuwe vorm: de traditionele solidus werd vervangen door het dunne, schotelvormige gouden hyperpyron, (mv: hyperpera), en naast het koper kwamen, eveneens schotelvormige munten van electrum (bijna zilverkleurig goud van laag gehalte), tegenwoordig als trachy aangeduid. In de laatste periode van het Rijk werden naast de gouden hyperpera in beperkte mate zilveren munten van laag gehalte, zoals dat in die tijd in West-Europa gebruikelijk was, in omloop gebracht.

Na de hervorming door Anastasius waren er aan het einde van de 5e eeuw naast Constantinopel slechts enkele andere muntplaatsen als Thessalonica, Nicomedia, Antiochië en Alexandrië. Dit aantal breidde zich onder Justinianus I in de 6e eeuw kortstondig uit door de tijdelijke herovering van Noord- Afrika, Sicilië en Italië, waardoor er ook in Carthago, Syracuse, Rome en Ravenna aangemunt werd; (Romeinse muntplaatsen). Na de 8e eeuw vond de muntslag hoofdzakelijk in Constantinopel plaats.

De belangstelling voor de Byzantijnse numismatiek ontwikkelde zich in West-Europa pas in de 19e eeuw. De eerste publicatie over dit onderwerp, van de hand van De Saulcy, verscheen in 1836. Een belangrijke reden voor deze, in vergelijking met de Romeinse en Griekse munten, laat gegroeide belangstelling was waarschijnlijk de slechte reputatie van het Byzantijnse rijk, dat bekend stond als een periode van verval en van godsdienstige schismatiek.

Tegenwoordig worden verzamelaars mogelijk afgeschrikt door de soms vrij slechte uitvoering van de munten en de op het eerste gezicht vrij monotone reeks van beeldenaars, waar naast Christelijke motieven alleen frontale afbeeldingen van de keizers een rol spelen.

Lit.: Grierson, Ph., Byzantine Coins, Londen/Berkeley 1982; Sear, D., Byzantine coins and their values, 2^e druk, Londen 1987; Sommer, A.E., Die Münzen des Byzantinischen Reiches 491-1453, Regenstauf BRD 2010; Vin, J. P. A. van der, Het Geld van Grieken en Romeinen, Leuven 1984, p. 72-86; Whitting, P. D., Byzantine Coins, Londen 1973.

Keizerslijst

Anastasius I 491-518

Justinus I 518-527

Justinianus I 527-565

Justinus II 565-578

Tiberius II Constantinus 578-582

Mauricius Tiberius 582-602

Phocas 602-610

Heraclius 610-641

Constantinus III 641

Heraclonas 641

Constans II 641-668