Zegelkunde

zegelkunde, sfragistiek of sigillografie, bestudeert zowel de zegelstempels, het snijden ervan (in steen, glyptiek genoemd), als de zegels zelf: de afdruk van het zegelstempel in klei (Mesopotamië), in was (meest voorkomend in West-Europa), in lak (heeft sinds de 16e eeuw het gebruik van was grotendeels vervangen), in lood (de pausen, bulla) en soms in goud (vorsten).

Zegels werden gebruikt om een echtheidskenmerk aan een document of voorwerp (zegelloodje) te geven en om voorwerpen controleerbaar af te sluiten: te "verzegelen". Dat laatste gebeurt nog steeds veelvuldig, bijvoorbeeld het verzegelen van enveloppen, elektriciteitsmeters, collectebussen enz.

Het gebruik van zegels komt uit het Midden-Oosten, uit Mesopotamië zijn zegels uit het 4e millennium v.Chr. bekend. Hiervoor werden cilindrische stenen gebruikt die over het te bestempelen oppervlak werden gerold. Zegelstempels met een inwaarts reliëf (intaglio) werden aanvankelijk gesneden uit edelstenen en halfedelstenen, de zogenaamde gesneden stenen, die vanaf de 5e eeuw v.Chr. steeds meer in ringen werden gezet (zegelring).

Sinds de Middeleeuwen werden de grotere, vorstelijke zegelstempels hoofdzakelijk in koper, brons en zilver uitgesneden. Voor particulier gebruik bleef de zegelring in zwang, die tevens als sieraad werd gedragen. De historische waarde van zegels is hun belang bij datering en toeschrijving van de documenten waaraan of waarop ze zijn bevestigd. Voor de Middeleeuwse zegels zijn het omschrift en de, vaak heraldische, voorstelling daarbij van belang.

De relatie met de numismatiek ligt vooral op het gebied van de techniek: het snijden van muntstempels en zegelstempels gebeurde tot het gebruik van de reduceermachine op dezelfde wijze, en veel van de muntstempelsnijders sneden tevens zegelstenen. Bovendien werden munten, penningen en zegels tezamen verzameld, hetgeen nog terug te vinden is in de vroegere naam van het voormalige Koninkrijk Penningkabinet te Leiden: Koninklijk Kabinet van Munten, Penningen en Gesneden Stenen.

Lit.:

Bergh, L.P.C, van den, Beschrijving der vroegere Nederlandsche gemeentezegels, 's-Gravenhage 1878;

Ghellinck Vaernewijck, V. de, Sceaux et armoiries des villes, communes échevinages, chatellenies, métiers et seigneuries de la Flandre ancienne et moderne, Parijs 1935;

Groen-van Andel, M., Gesneden stenen, 's-Gravenhage 1986;

Gyselen, R., De Glyptiek, in: Vanden Berghe, L., e.a., Hofkunst van de Sassanieden, Brussel 1993, blz. 123-126 en 280-293;

Heeringa, K. e.a., Corpus Sigillorum Neerlandicorum, 's-Gravenhage 1937-1940 (bevat de Nederlandse zegels tot 1300);

Raadt, J.Th. de, Sceaux Armories des Pays-Bas et des Pays avoisinants, 4 delen, Brussel 1898-1903;

Schutte, O., Catalogus der zegelstempels, berustende in het Koninklijk Penningkabinet en enige andere verzamelingen, De Nederlandsche Leeuw (1971) 329-383 en 386-427, vervolg, De Nederlandsche Leeuw (1977) 1-49;

Seyler, G.A., Geschichte der Siegel, Leipzig 1894.