Wapen

wapen, in de heraldiek het gekleurde kenteken van natuurlijke en rechtspersonen. Wapens waren oorspronkelijk persoonlijke militaire herkenningstekens; na 1200 werden zij erfelijk waardoor dynastieke wapens (geslachtswapens) ontstonden. Later werden zij ook gevoerd door burgers en rechtspersonen als kloosters, steden, gewesten en landen (graafschappen e.d.).

Sinds de 13e eeuw komen wapens op munten voor en representeren zij, evenals het portret, de muntheer. Het bestaat uit een schild, al dan niet gedekt met helm, hoed of kroon, gehouden door schildhouders en rustend op een lint met een wapenspreuk en is vaak vergezeld van een motto of een wapenkreet. Vorsten omhangen hun wapen met een wapenmantel.

De motieven in het schild zijn vaak regionaal gebonden: in Duitsland de adelaar, in Frankrijk de lelie en in Neder-Lotharingen de leeuw. De dubbelkoppige adelaar (dubbele adelaar) was het symbool van het Heilige Roomse Rijk en is dan ook terug te vinden in de wapens van de rijkssteden (rijksstad).

Het oudste bekende wapen van Holland (Holland, graafschap, een rode leeuw in gouden veld) is terug te vinden op het ridderzegel waarmee Floris III in 1177 zegelde. Waarschijnlijk was dit echter een gemuteerd zegel dat eerder al had toebehoord aan zijn grootvader Floris II († 1121). De Hollandse leeuw stond model voor het generaliteitswapen (gouden leeuw in rood veld).

De attributen van de generaliteitsleeuw (zwaard, pijlenbundel en kroon) werden door Koning Willem I toegevoegd aan zijn Nassause wapen (gouden leeuw in blauw veld, beladen met gouden blokken) dat sindsdien tevens het Nederlandse rijkswapen is. België voert sinds 1830 weer de Brabantse leeuw (gouden leeuw in zwart veld) als rijkswapen.

G.

Lit.:

Beek, E.J.A. van, Het wapen van Philips de Schone op munten en penningen, De Beeldenaar (1984) 187-197;

Dansart, G., Nouvel armorial belge, 1949;

Gelder, H.E. van, Het wapen van Vlaanderen op Noord-Nederlandse munten, JMP (1980) 207-209;

Keuzenkamp, J.H., Gemeentewapens in Nederland, Den Haag 1989;

Kort, J.C., De oudste zegels van de graven van Holland en het zogenaamde zegel van graaf Dirk V, De Nederlandsche leeuw (1995) 279-291;

Neubecker, O., en W. Rentzmann, Wappenbilderlexicon, München 1974;

Rietstap, J.B., Armorial General (1884-1887), herdruk Londen (Heraldry Today) 1972;

Servais, M., Wapenboek van de provinciën en gemeenten in België, 1955 en 1972;

Sierksma, K. De gemeentewapens van Nederland, (Utrecht/Antwerpen 1960);

Stuurman, J.G., De kroon op de leeuw in het Nederlandse wapen, JMP (1996) 141-165;

Vries, H. de, Wapens van de Nederlanden, Amsterdam 1995.