Handelingen

Latijnse spreuken

Uit Wiki Munten en papiergeld

Latijnse spreuken, op Nederlandse munten, samengesteld door J.J. Grolle


Verantwoording Voor de samenstelling van deze verzameling Latijnse spreuken werd gebruik gemaakt van de bekende standaardwerken van Van der Chijs, Verkade en Delmonte, alsmede van P. Lucas, Monnaies seigneurales mosanes (Walcourt 1982); A. Van Keymeulen, Munten van de Zuidelijke Nederlanden;

Van Albrecht en Isabella tot Willem I (Brussel 1981); H. Enno van Gelder en M. Hoc, Les monnaies des Pays-Bas bourguignons et espagnols 1434-1713 (Amsterdam 1960).


Tevens werden geraadpleegd: H. Enno van Gelder, De Nederlandse noodmunten ('s-Gravenhage 1955) en de werken van A. Haeck, A. Van Keymeulen en J. De Mey uit de reeks Numismatic Pocket (uitgaven te Brussel).


Veelal kon de oorsprong van de spreuken worden achterhaald. Voor de bijbelse bronvermeldingen werd gesteund op: J. Vandervorst, Les emprunts bibliques dans la numismatique des Pays- Bas jusqu'a la fin du XVIe siècle (Revue belge de numismatique 1940-46, 39-76).


In zoverre de spreuken letterlijk in de H. Schrift zijn terug te vinden, werden de vertalingen ontleend aan de Statenvertaling. Ook voor de bronvermelding werd gebruik gemaakt van die vertaling, die soms afwijkt van de Latijnse grondtekst, de Vulgaat.


Voor parafrasen van bijbelse spreuken - voorzien van de toevoeging vgl.


(vergelijk) -, evenals voor niet-bijbelse spreuken werd een vrije vertaling toegepast.


De hier volledig uitgeschreven teksten zijn op de munten veelal op uiteenlopende wijze afgekort. Tussen ( ) geplaatste delen van de tekst komen slechts op een deel van de eronder aangehaalde muntsoorten voor.


Niet opgenomen werden plaatsnamen en -aanduidingen, namen van muntheren, hun titels en frasen die duidelijk een onderdeel van die titels vormen.


Vermelding van de muntsoorten is niet uitputtend, doch indicatief: alleen de belangrijkste voorbeelden werden opgenomen.


Deze lijst is in 2017 uitgebreid met toevoegingen uit onderstaande publicatie:

Ingen, G.J. van, en F.Th. Peters, Latijnse spreuken en omschriften op Nederlandse munten en Penningen, Numismatische Kring Utrecht 2011.


A DOMINO FACTVM (EST) ISTVD Dit is van den Heer geschied (Ps. 118:23a).


Op daalder Hedel 1577 (Frederik van den Bergh 1574-1580) en Gronsveld z.j. en 1658 (Justus Maximiliaan van Bronkhorst 1617-1662).


AB INIMICIS MEIS LIBERA ME DOMINE Heer, verlos me van mijn vijanden (Vgl. Ps. 7:2b).


Op enkele en dubbele stuiver Vlaanderen 1492 (Philips de Schone1482-1506).


AD PRINCIPIS GLORIAM ET POPVLI SECVRITATEM Tot eer van de vorst en tot veiligheid van het volk. Kantschrift ducaton Luik 1689 (Jan Lodewijk van Elderen 1688-1694).


ADIVTORIVM NOSTRVM (IN NOMINE DOMINI) Onze hulp (is in den naam des Heeren) (Ps. 124:8a).


Op dubbele mijt Reckheim (Willem II van Sombreffe 1400-1475), rozenobel, halve rozenobel en roosschelüng Gelderland ca. 1601.


ADIVVANTE DEO Met Gods hulp. Op ruiterschelling Groningen en Ommelanden 1673-1677.


AEQVITAS IVDICIA TVA DOMINE

Heere uwe gerichten zijn de gerechtigheid (ps. 119:75) Op stuivers van Roermond.


AETERNVM MEDITANS DECVS Zich voorbereidend op eeuwige roem. Op munten van Frans van Anjou (1581-1583).


AGNVS DEI QVI TOLLIS PECCATA MVNDI, MISERERE NOBIS Lam Gods dat de zonden der wereld wegneemt, ontferm U over ons (Joh.


1:29; aanroeping uit de Latijnse misliturgie tijdens het Breken van het Brood en voor de H. Communie).


Op mottoen (lam) en dubbel mottoen van Vlaanderen, Gelre, Holland en Brabant (13e en 14e eeuw) en imitaties daarvan.


AGNVS PATIENS Het lijdende lam Op penning Luik z.j. (Alexander van Gulik 1129-1135).


ALIIS INSERVIENDO CONSVMOR Door anderen te dienen word ik verteerd. Op daalder 'Arkel' z.j., gemunt te Gorinchem als imitatie van de lichttaler van Julius van Brunswijk (1568-1589).


AMA IVSTITIAM PACEM ET DEFENDE POPVLVM TVVM Bemin de rechtvaardigheid en de vrede en verdedig uw volk. Var.: et defende imperivm tvvm (en verdedig uw rijk).


Op Bourgondische dukaat (¼ reaal) Holland 1487 (Philips de Schone 1482-1506.)


AMISSA BELLO PAX RESTAVRET Vrede herstelle wat door oorlog is teloor gegaan. Op vier patard (à 6 stuiver) Brabant 1488 (Philips de Schone 1482-1506).


ANTIQVA VIRTVTE ET FIDE Met de moed en trouw van weleer (Terentius, Adelphi 442).


Op daalder Friesland 1682 en 1687.


ARIA OBSESSA Ariën (Aire) belegerd. Op noodmunten Ariën aan de Lys (Aire-sur-la-Lys) 1641.


AVDOMARVM OBSESSVM Sint Omaars belegerd. Op noodmunten Sint Omaars 1638.


AVE Wees gegroet. Zie ook: Ave Maria gracia plena.


Op denarius Utrecht (Otto II 1215-1226) en Nijmegen (Frederik II 1212-1250).


AVE MARIA GRACIA PLENA Wees gegroet Maria, vol van genade (Vgl. Luc. 1:28).


Op groot Holland (Jan II1299-1305), dubbele mijt Kessenich (Jan II 1456-1468), mariagroschen 's-Heerenberg (Willem IV van den Bergh 1546-1586) en op munten van Luik (Arnold van Home 1378-1389).


AVXILIANTE DEO Met Gods hulp Op daalder Deventer, Kampen, Nijmegen en Zutphen (eind 17e eeuw).


AVXILIVM NOSTRVM A DOMINO Onze hulp is van den Heer (Vgl. Ps.


121:2a).


Op munten van Gent 1583-1584.


AVXILIVM NOSTRVM IN NOMINE DOMINI Onze hulp is in den naam des Heeren (Ps. 124:8a).


Op oord Holland 1574-1579 (Philips II 1555-1581) en duit Holland 1604-1626.


BACVLVS Kromstaf. Op denarius Utrecht (Bernold 1027-1054).


BAPTISTA PROSPER ADESTO (Johannes) de Doper sta (ons) zegenend bij. Op Sint-Jansgulden Gent 1488.


BEATA GENS CVIVS DOMINVS SPES EIVS Welgelukzalig het volk welks hoop de Heer is (Vgl. Ps. 33:12a en 14:6b).


Op munten van Nijmegen uit de 16e en begin 17e eeuw.


BEATI QVI FACIVNT IVSTITIAM Welgelukzalig zijn zij die het recht onderhouden (Ps. 106:3a).


Op dubbele plak Kampen (15e eeuw).


BEATVS QVI TIMET DOMINVM Gelukzalig die de Heer vreest. Op petermannetje Stevensweert (Herman Frederik van den Bergh 1626-1632).


BELGICA LIBERTAS AVRO PRETIOSIOR OMNI De Nederlandse vrijheid is kostbaarder dan alle goud. Op achtentwintig Groningen 1673-1677.


BENEDIC ANIMA MEA (DOMINO) Loof (den Heer), mijne ziel! (Ps. 103:la,2a,22b; 104:1a en 35b; vgl. Ps.


146:1).


Op groot en halve groot Bourgondische Nederlanden (Karel de Stoute 1467-1477, Maria de Rijke 1477-1482 en Philips de Schone 1482-1506).


BENEDIC HEREDITATI TVAE (, DOMINE) Zegen uwe erve (, o Heer) (Ps. 28:9).


Op vuurijzer Bourgondische Nederlanden (Karel de Stoute 1467-1477, Maria de Rijke 1477-1482 en Philips de Schone 1482-1506) en imitaties Luik e.a.


BENEDICTVM SIT NOMEN DOMINI DEI NOSTRI IN SAECVLA Geloofd zij de naam van de Heer onze God in eeuwigheid. Zie ook: Sit nomen Domini benedictvm (, amen).


Op groot Luik (Hugo III van Chalon 1296-1301).


BENEDICTVM SIT NOMEN DOMINI NOSTRI DEI IHESV CHRISTI Geloofd zij de naam van God onze Heer Jesus Christus. Var. van: Sit nomen Domini benedictvm (, amen).


Op vele middeleeuwse muntsoorten (13e-15e eeuw).


BENEDICTVM SIT NOMEN IHESV QVI VOCATVR CHRISTVS Geloofd zij de naam van Jesus die de Christus wordt genoemd (Vgl. Mat. 1:16).


Zie ook: Benedictvm sit nomen Domini nostri Dei Ihesv Christi.


Op groot Herstal (1285-1309).


BENEDICTVS DEVS ET PIA MATER EIVS Gezegend zij God en zijn vrome Moeder. Op gouden engel Henegouwen (Jan IV van Brabant 1418-1427).


BENEDICTVS QUI VENIT IN NOMINE DOMINI Gezegend zij hij die komt in den naam des Heren!(Ps. 118:26a, Mat. 21:9, Luc. 13: 35b).


Op middeleeuwse dubbele en enkele groten (14e eeuw) en op veel goudstukken.


BRACHIVM MEVM CONFORTABIT EOS Mijn arm zal hen versterken (Vgl. Ps. 89:22).


Op daalder Zaltbommel z.j.


(1579-1582).


BREDA OBSESSA Breda belegerd. Op noodmunten Breda 1625.


CHRISTIANA RELIGIO Het christelijke geloof (regeerprogram van Karel de Grote).


Op denarius van Karel de Grote en diens opvolgers.


CHRISTVS VINCIT, CHRISTVS REGNAT, CHRISTVS IMPERAT Christus overwint, Christus regeert, Christus heerst (Nicephorus VIII 32; "Laudes Regiae", liturgische acclamatie van de koning).


Op vele middeleeuwse gouden munten (14e en 15e eeuw).


CIVIVM CONCORDIA VRBIS (SALVS) De eendracht der burgers is het behoud van de stad. Op duit van Zaltbommel ca. 1591.


CLAVIS Sleutel (nl. van Sint Servaas).


Op munten Maastricht (12e eeuw).


CONCORDIA FIRMISSIMVS Het sterkst door eendracht. Op stuiver Friesland z.j. (ca. 1585).


CONCORDIA FORTIS DIVISIO FRAGILIS Eendracht is sterk, verdeeldheid broos. Op schelling Stevensweert (Herman Frederik van den Bergh 1626-1632).


CONCORDIA FRISIAE LIBERTAS De eendracht van Friesland betekent vrijheid. Op daalder Friesland 1682-1687.


CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT Door eendracht groeien kleine zaken (Eendracht maakt macht; Sallustius, Bellum Jugurthinum 10:6; wapenspreuk van de Staten-Generaal).


Op de unie-munten van 1579 en op de meeste gouden en grote zilveren munten geslagen volgens besluiten van de Staten-Generaal; op veel munten van de provincie Utrecht en op vele andere muntsoorten, o.a. de meeste ruiterschellingen 1680-1691.


CONFIDENS DOMINO NON MOVETVR Wie op de Heer vertrouwt, wankelt niet. Op nagenoeg alle hele en halve leeuwendaalders 1575-1713.


CONFORTARE ET ESTO ROBVSTVS Wees sterk en heb goede moed (Deut.


31:7 en 23; Job 1:6 en 7; Dan. 10:19).


Op robustusdaalder Brabant 1583-1584.


CRVX DOMINI DEI NOSTRI Het kruis van God onze Heer. Op middeleeuwse munten van Groningen.


CRVX FVGAT OMNE MALVM Het kruis verdrijft alle kwaad. Op kwart vlieger (¼ stuiver) Sneek, z.j. (ca. 1475).


CVM DEVS VOLVERIT Wanneer God het gewild zal hebben. Op sprenger Luik (Cornelis van Bergen op Zoom 1538-1544).


CVSTODI NOS DOMINE Heer, bewaar ons (Vgl. Ps. 140:5).


Op groot en halve groot uit de tijd van Philips de Schone 1482-1506.


CVSTODIAT CREATOR OMNIVM HVMILEM SERVVM SVVM De Schepper van alles beware zijn nederige dienaar. Op zilveren reaal Bourgondische Nederlanden 1487 (Philips de Schone 1482-1506).


DA MIHI VIRTVTEM CONTRA HOSTES TVOS Geef mij kracht tegen uw vijanden (Maria- antifoon "Ave Regina Caelorum"; spreuk van Karel V).


Op nagenoeg alle Nederlandse munten van Karel V sinds 1521 (2e emissie).


DA PACEM (DOMINE) IN DIEBVS NOSTRIS (Heer,) geef vrede in onze dagen (Vgl. Eccl. 50:24a).


Op dubbele stuiver Brussel 1488, mijt en dubbele mijt Nijmegen (ca. 1570), flabbe (à 4 stuiver) Groningen (1561, 1562 en 1580), daalder en halve daalder Batenburg (Willem van Bronkhorst 1556-1573), achtentwintig Overijssel (1685-1689) en op munten van Franeker (1490) en Zwolle (17e eeuw).


DA PACEM (DOMINE) IN DIEBVS NOSTRIS QVIA NON EST ALIVS QVI PVGNAT PRO NOBIS (Heer,) geef vrede in onze dagen, want geen ander strijdt voor ons. Op jager Sneek 1492.


DEI GRATIA REGES REGNANT Bij Gods genade regeren de vorsten (Vgl. Spr. 8:15).


Op stuiver Friesland (Albrecht van Saksen 1498-1500) en op jager Friesland 1505-1506 (George van Saksen 1504-1515).


DEI VIRTVS EST NOBIS (Het woord des kruises) is ons eene kracht Gods (I Kor. 1:18b).


Op zonnekroon Batenburg (Herman Diederik van Bronkhorst 1573-1602).


DEO DVCE VIRTVTE COMITE Onder Gods leiding en vergezeld van de deugd. Op peerdeke (¼ snaphaan) Overijssel z.j. (1607-1611).


DEO ET VIRTVTE DVCIBVS Door God en de deugd geleid. Op snaphaan Zutphen 1604.


DEO OPTIMO MAXIMO BRVXELLA CONFIRMATA Het bevestigde Brussel (draagt zich op) aan de Allerhoogste God. Op noodmunten Brussel 1584.


DEO REGI PATRIAE FIDELIS MIDDELBVRG Middelburg is trouw aan God, de koning en het vaderland. Op noodmunten Middelburg 1572-1573.


DESIDERIVM PECCATORVM PERIBIT Het verlangen van de zondaren loopt op niets uit (Ps. 112:10c).


Op goudgulden Utrecht (Frederik van Baden 1496-1517).


DET TIBI IN TERRIS VIRTVTEM ET IN CELIS GLORIAM Hij geve u op aarde deugd en in de hemel heerlijkheid. Op zilveren reaal Vlaanderen, Gelre en Holland 1487 (Philips de Schone 1482-1506).


DET TIBI MATRIS VIRTVTEM ET IN CELIS GLORIAM Hij geve u de deugd uwer moeder en in de hemel heerlijkheid. Var. van: Det tibi in terris virtvtem et in celis gloriam.


Op zilveren reaal Brabant 1487 (Philips de Schone 1482-1506).


DEVM PLVS AMA QVAM ARGENTVM Bemin God meer dan het zilver (geld). Op griffioen en onderdelen Bourgondische Nederlanden 1487-1488 (Philips de Schone 1482-1506).


DEVS CONSTITVIT ET TRANSFERT REGNA God bevestigt koningen (heerschappijen) en zet hen af(Vgl. Dan. 2:21a).


Zie ook: Devs constitvit regna en Devs transfert et constitvit regna.


Op gehelmde rijksdaalder Gelderland 1594.


DEVS CONSTITVIT REGNA God bevestigt regeringen (Vgl. Dan.


2:21a).


Zie ook: Devs constitvit et transfert regna en Devs transfert et constitvit regna.


Op dubbele Spaanse dukaat, rozenobel, gouden en zilveren rijder, snaphaan en halve snaphaan Gelderland 1582.


DEVS FORTITVDO ET SPES NOSTRA God is onze sterkte en hoop (Vgl. Ps. 28:7a en 62:8).


Op munten van West-Friesland (16e-18e eeuw), Groninger Ommelanden (1589) en imitaties Reckheim (Ernst van Aspremont-Lynden 1603-1636).


DEVS NOSTER ADIVTOR God is onze helper. Op schelling Reckheim (Ernst van Aspremont-Lynden 1603-1636).


s DEVS PROTECTOR MEVS God is mijn beschermer. Var.: Devs protector noster (God is onze beschermer).


Op stuiver en oord Reckheim (Ernst van Aspremont-Lynden 1603-1636 en Ferdinand van Aspremont-Lynden 1636-1665) en Batenburg 1620 (Maximiliaan van Bronkhorst 1602-1641).


DEVS REFVGIVM NOSTRVM God is ons een toevlucht (Ps. 46:2a).


Op stuiver, halve stuiver en duit Zwolle (17e eeuw).


DEVS SPES NOSTRA God is onze hoop. Op drie-stuiver Reckheim (Ernst van Aspremont-Lynden 1603-1636).


DEVS TRANSFERT ET CONSTITVIT REGNA Variant van: Devs constitvit et transfert regna en Devs constitvit regna.


Op gouden rijder en snaphaan Gelderland 1582 (Zutphen).


DILIGITE IVSTITIAM QVI IVDICATIS TERRAM Hebt de gerechtigheid lief, gij die de aarde richt (Wijsh. 1:1).


Op gulden vlies Bourgondische Nederlanden 1499-1506 (Philips de Schone 1482-1506) en gulden vlies Brabant 1507-1516 (Karel V 1506-1555).


DISCERNE CAVSAM MEAM DE GENTE NON SANCTA (O God!) twist Gij mijne twistzaak; bevrijd (mij) van het ongoedertieren volk (Ps. 43:1).


Op rijksdaalder Gelre 1538 (Karel van Gelre 1492-1538).


DOMINE CONSERVA NOS IN PACE Heer bewaar ons in vrede. Op daalder Batenburg 1564 en 1565 (Willem van Bronkhorst 1556-1573).


DOMINE, DVO TALENTA TRADIDISTI MIHI, CETERA Heer! twee talenten hebt gij mij gegeven, enzovoorts (Mat. 25:22).


Op gouden munt (?) ter waarde van een gouden engel, geslagen te Valenciennes (Henegouwen) op naam van Jacoba van Beieren als weduwe van de Dauphin (na 1417), alleen uit tekening bekend (onzeker).


DOMINE FIAT MISERICORDIA TVA Het geschiede door uw barmhartigheid, Heer. Zie: Fiat misericordia tva Domine.


DOMINE MANE NOBISCVM Blijf bijons, Heer(\g\. Luc. 24:29).


Op kleine gouden rijder Overijssel z.j. (1582).


DOMINE NE IN FVRORE TVO ARGVAS ME O Heere! straf mij niet in uwen toorn (Ps. 6:2a en 38:2a).


Op halve nobel Vlaanderen (Philips de Stoute 1384-1404; Jan zonder Vrees 1405-1419; Philips de Goede 1419-1467).


DOMINE NE STATVAS ILLIS HOC PECCATVM Heer! Reken hun deze zonde niet toe (Hand. 7: 60).


Op hele en halve stefanusdaalder Nijmegen z.j. (1562-1563).


DOMINE SALVVM FAC PRINCIPEM Heer, behoud de vorst!(Vgl. Ps. 20:10).


Kantschrift op zilveren rijder Utrecht 1751.


DOMINE SERVA NOS PERIMVS Heer! behoed ons, wij vergaan! (Mat. 8:25).


Op nobel Zeeland 1583-1585, hele en halve leeuwendaalder Zeeland 1597-1599, hele, halve en kwart schelling Zeeland 1583-1585 en tienstuiver Zeeland 1613.


DOMINI EST REGNVM ET IPSE DOMINABITVR GENTIVM Want het Koninkrijk is des Heren, en Hij zal onder de Heidenen heersen (Ps.


22:29).


Op munten van de Verenigde Belgische Staten 1790.


DOMINVS ADIVTOR ET FIDVCIA MEA De Heer is mijn helper en vertrouwen (Vgl. Ps. 118:7a).


Op kroon van Batenburg (Herman Diederikvan Bronkhorst 1573-1602).


DOMINVS MI(C)HI ADIVTOR De Heer is mijn helper (Ps. 118:7a; Hebr.


13:6; devies van Philips II).


Op nagenoeg alle Nederlandse munten van Philips II (1555-1598) en op oord Reckheim (Ferdinand van Aspremont-Lynden 1636-1665).


DOMINVS NOSTER ADIVTOR De Heer is onze hulp (Ps. 33:20b).


Op stoter en stuiver Kampen z.j.


(eind 16e eeuw) en stuiver Reckheim (Ernst van Aspremont-Lynden 1603-1636).


DOMINVS PROTECTOR VITAE MEAE A QVO TREPIDABO? De Heere is mijns levens kracht, voor wien zou (zal) ik vervaard zijn? (Ps. 27:1b; spreuk van de graven van den Bergh).


Op munten van 's-Heerenberg (Oswald II 1511-1546, Willem IV 1546-1586, Hendrik 1618-1626 en Herman Frederik 1626-1632).


DVRAE NECESSITATIS OPVS Werk van harde noodzaak. Op hele, halve en kwart daalder en dubbele stuiver Zaltbommel z.j.


(1579-1582).


ELEGI DAVID SERWM MEVM Ik heb David mijnen knecht uitgekozen (Vgl. Ps. 89:21a).


Zie ook: Inveni David servvm mevm.


Op gulden Utrecht 1494 (David van Bourgondië 1455-1596).


ELEGIT DAVID SERVVM SVVM Hij verkoos zijnen knecht David (Ps.


78:70a).


Zie ook: Estulit evm de gregibus.


Op gulden Utrecht 1492 (David van Bourgondië 1455-1496).


EQVA LIBERTAS DEO GRATA Een eerlijke vrijheid is God welgevallig. Op stuiver Gent 1488 (Philips de Schone 1482-1506).


EQVITAS IVDICIA TVA, DOMINE Heer! Uwe gerichten zijn de gerechtigheid (Ps. 119:75a).


Op munten van Karel van Gelre (1492-1538) en latere munten van Roermond (eind 15e eeuw).


EQVVS VENALIS Het veile paard, of: Paard te koop. Op denier Luik (proost Albert van Rethel 1191-1194).


ESTVLIT EVM DE GREGIBVS IN REGEM IVDAEORVM OMNIVM Hij heeft hem van de kudden verheven tot een koning over alle Joden (Vgl. I Kr. 28:4).


Ook op te vatten als: Estvlit evm de gregibvs ovivm. (Hij nam hem van de schaapskooien; (Ps. 78:70b).


Zie ook: Elegit David servvm svvm.


Op halve gulden Utrecht (David van Bourgondië 1455-1496).


ESVRIENTES IMPLEVIT BONIS ET DIVITES DIMISIT INANES Hongerigen heeft Hij met goederen vervuld en rijken heeft Hij ledig weggezonden (Lofzang van Maria, Luc. 1:53).


Op daalder Gronsveld (Justus Maximiliaan van Bronkhorst 1617-1662).


ET(IAM)SI MORTVVS FVERIT, VIVET VERO Al ware hij ook gestorven, hij zal waarlijk leven (Vgl. Joh. 11:25b).


Op carlino Vianen z.j. (Hendrik van Brederode 1556-1568).


EXALTAB1TVR IN GLORIA Hij zal verhoogd worden in eere (Ps.


112:9).


Op kwart nobel Vlaanderen (Philips de Stoute 1384-1404).


EXTREMVM SVBSIDIVM CAMPEN Het allerlaatste hulpmiddel van Kampen. Op noodmunten Kampen 1578.


FATA V1AM INVENIENT Het lot zal zijn beloop hebben (Vergilius, Aeneis 3:395).


Op munten van Zutphen (eind 16e, begin 17e eeuw).


FIAT MISERICORDIA TVA DOMINE Uwe goedertierenheid, Heer! zij over ons (uit de oud-christelijke lofzang "Te Deum Laudamus"; Ps. 33:22a).


Var.: Domine fiat misericordia tva.


Op stuiver Gelre (Karel van Gelre 1492-1538) en groot Utrecht 1494 (David van Bourgondië 1455-1496).


FIAT PAX IN VIRTVTE TVA (ET HABVNDANTIA) Vrede zij in uwe vesting (en welvaren) (Ps.


122:7).


Op munten van Gent en van Leuven 1488-1489.


FIDE ET LEGE Door geloof en wet. Kantschrift op kroon Oostenrijkse Nederlanden (Frans II 1792-1794).


FIDE SED CVI VIDE Vertrouw, maar zie toe op wie. Op roosschelling Batenburg 1622 (Maximiliaan van Bronkhorst 1602-1641).


FORTITVDO NOSTRA DEVS God is onze sterkte (Vgl. Ps. 31:5).


Zie ook: Devs fortitvdo et spes nostra.


Op munten van de stad Utrecht 1581-1665.


FRANCISCO PROTECTORE Onder bescherming van Frans (van Anjou). Op "hele en halve nooddaalders" Kamerijk 1581 (waarschijnlijk latere herdenkingspenningen).


GELRIA SIT (SEMPER/SALVA) TIBI Gelre behore u (immer/ongeschonden) toe (interpretatie van de letters G S T).


Op rijderdaalder van Karel van Gelre (1492-1538).


GLORIA IN EXCELSIS DEO ET IN TERRA PAX HOMINIBVS Ere zij God in den hoge en vrede op aarde voor de mensen (Groot Gloria of Engelenzang, Luc. 2:14).


Op grote en kleine engel Henegouwen (Willem VI 1404-1417) en jager Deventer 1466 (met wapen van David van Bourgondië 1455-1496).


GRACIA DEI FACTVS SVM ID QVOD SVM Door de genade van God ben ik (geworden), wat ik ben (I Kor. 15:10a).


Op groot geslagen te Aalst (Philips van Thiette 1303-1304).


GRACIA DOMINI DEI NOSTRI FACTVS SVM Ik ben bij de genade van God onze Heer aangesteld. Op groot Zeeland z.j. (1304) (Gwijde van Vlaanderen).


HAC (RELIGIONE) NITIMVR, HANC (LIBERTATEM) TVEMVR Op dit (geloof) steunen wij, deze (vrijheid) beschermen wij (regeerprogram van de Republiek der Verenigde Nederlanden).


Op de driegulden en onderdelen sinds ca. 1680.


HEAC LIBERTATIS ERGO Dit terwille van de vrijheid. Op noodmunt Leiden 1573-1574.


HANC TVEMVR, HAC NITIMVR Zie: Hac (religione) nitimvr, hanc (libertatem) tvemvr.


HENRICO PROTECTORE Onder bescherming van Hendrik (IV van Frankrijk). Op noodmunten Kamerijk 1595.


IHESV MARIAEQVE GLORIA Eer zij Jesus en Maria. Op goudgulden Friesland (George van Saksen 1504-1515).


IHESVS AVTEM TRANSIENS PER MEDIVM ILLORVM IBAT Maar Jesus door het midden van hen doorgegaan zijnde, ging weg (Luc. 4:30).


Zie ook: Ihesvs vero transiens per medivm eorvm ibat.


Op nobel Vlaanderen (Philips de Stoute 1384-1404; Jan zonder Vrees 1405-1419 en Philips de Goede 1419-1467), engel Brabant (Johanna 1392-1406), Megen (Maria van Brimeu 1584-1587) en gouden leeuw Brabant (Anthonie van Bourgondië 1405-1415) en vele andere nobels en rozenobels.


IHESVS VERO TRANSIENS PER MEDIVM EORVM IBAT Voorwaar, Jesus liep tussen hen door en ging weg Zie: Ihesvs avtem transiens per medivm illorvm ibat.


Op gouden toren Brabant (Johanna 1392-1406).


IN CHRISTO CRVCIFIXO NOSTRA SALVS Ons heil is in de gekruisigde Christus (Vgl. I Kor. 2:2).


Op portugaleser van Zwolle 1641.


IN DEO SPES NOSTRA (Wij stellen) onze hoop op God (Vgl. Ps.


78:7 en 62:8).


Op daalder Gelderland 1693, duit Gelderland 1625-1794 en achtentwintig Zutphen 1690.


IN DOMINO CONFIDO Ik betrouw op den Heer (Ps. 11:1a).


Op munten van Gent 1489 (Philips de Schone 1482-1506) en op munten van Luik en Namen.


IN EQVITATE TVA VIVIFICASTI ME Gij hebt mij in uw billijkheid tot leven gewekt (Vgl Ps. 119:40 en 143:11).


Op dubbele stuiver Gelre (Karel van Gelre 1492-1538).


IN HOC SIGNO VINCES In dit teken zult gij overwinnen (Vita Constantini 1:28).


Op hele en kwart stuiver Sneek (15e eeuw) en krusaat Batenburg (Willem van Bronkhorst +1573).


IN HOC SIGNO VINCIT CHRISTVS In dit teken overwint Christus. Op gouden kroon Gronsveld (Jan I van Bronkhorst 1508-1559).


IN HOC SOLO GLORIA Hierin (nl. het op de munt afgebeelde kruis) alleen ligt eer. Op gouden kroon van Kamerijk (Maximiliaan van Bergen op Zoom 1556-1570).


IN NECESSITATE Uit nooddruft ('in der noot'), of: Door de drang der omstandigheden. Op noodmunten Breda 1577.


IN NOMINE CHRISTI In de naam van Christus. Op dubbel en enkel vuurijzer Gelre 1483-1485 (Philips de Schone 1482-1506).


IN NOMINE DEI NOSTRI FACTVS SVM In de naam van onze God ben ik gemaakt (geworden, bevestigd als ...) Zie ook: Gracia Domini Dei nostri factvs svm.


Op groot Holland (Jan II 1299-1304).


IN NOMINE DOMINI (AMEN) In den naam des Heeren (amen) (Ps. 124:8a).


Zie ook: Adivtorivm nostrvm.


Op dubbele, halve, kwart en achtste groot Bourgondische Nederlanden (14e-16e eeuw).


IN NOMINE DOMINI NOSTRI (IHESV CHRISTI) In de naam van onze Heer Jesus Christus (Hand. 4:10, Ef. 5:20).


Op munten van Vlaanderen, Luik e.a. (13e en 14e eeuw).


IN NOMINE PATRIS ET FILII (ET SPIRITUS SANCTI) In den naam des Vaders en des Zoons en des Heiligen Geestes (Mat. 28:19b).


Op groot Henegouwen (Willem II 1337-1345) en Tourse groot van Reinoud I van Koevorden (1288-1324).


IN SOLE POSVIT TABERNACVLVM SVVM Hij heeft zijn woning in de zon geplaatst (Ps. 19:5).


Zie ook: Mater sancta in sole posita.


Op mariagroschen van Batenburg (Willem van Bronkhorst 1556-1573).


IN SPE ET SILENTIO FORTITVDO MEA In hoop en stilzwijgen ligt mijn sterkte (Vgl. Jes. 30:15).


Op imitatie van de wildemanstaler van Brunswijk door Geertruida van Bronkhorst-Vianen 1577.


IN TE DOMINE CONFIDO Op U, o Heer! betrouw ik (Vgl. Ps. 31:2 en 71:1).


Op hele en halve schelling Vlaanderen 1583-1584.


IN TE DOMINE SPERAVI Op U, o Heer! betrouw ik (heb ik mijn vertrouwen gesteld) (Ps. 31:2 en 71:1).


Kantschrift driegulden Deventer 1698 en hele en halve kroon Oostenrijkse Nederlanden (Frans I 1755-1757).


IN VNIONE SALVS In eenheid ligt het heil. Op halve gulden Verenigde Belgische Staten 1790.


INICIVM SAPIENCIE TIMOR DOMINI De vreze des Heren is het beginsel der wijsheid (Ps. 111:10a en Spr. 1:7 en 9:10).


Op zilveren vlies Bourgondische Nederlanden (Philips de Schone 1482-1506) en op peerdeke Nijmegen z.j. (16e eeuw).


INSERVIENDO CONSVMOR Door te dienen word ik verteerd. Zie: Aliis inserviendo consvmor.


Op vijfstuiver Batenburg (Maximiliaan van Bronkhorst 1602-1641).


INVENI DAVID SERVVM MEVM Ik heb David mijn dienaar gevonden (Ps. 89:21a).


Zie ook: Elegi David servvm mevm.


Op vuurijzer, halve en kwart groot Utrecht (David van Bourgondië 1455-1496).


INVOCAVI DEVM ADIVTOREM MEVM Ik heb mijn God te hulp geroepen. Op zilveren engel Brussel 1488 (Philips de Schone 1482-1506).


ITA RELINQVENDA VT ACCEPTA Het moet zo worden nagelaten als het is ontvangen. Op hoedjesschelling Zeeland 1672-1738 en scheepjesschelling Zeeland 1750-1793.


IVDICIA QVASI VECTES VRBIVM Rechterlijke beslissingen zijn de grendels (sluitbomen) der steden. Op leeuwendaalder Zaltbommel 1582 (alleen bekend van een stempel).


IVRE ET TEMPORE Door recht en tijd. Op herdenkingsmunten Groningen 1672.


IVSTITIA ET CLEMENTIA Met rechtvaardigheid en goedertierenheid. Kantschrift op hele en halve dukaton en kroon van de Oostenrijkse Nederlanden (Maria Theresia 1740-1780).


IVSTITIA THRONVM FIRMAT Gerechtigheid bevestigt de troon. Op oord Huissen (Possiderende vorsten 1609-1624).


IVSTVS ES DOMINE Heer! Gij zijt rechtvaardig (Ps. 119:137a).


Op kwart stuiver Utrecht (Philips van Bourgondië 1517-1524).


IVSTVS VT PALMA FLOREBIT De rechtvaardige zal groeien als een palmboom (Ps. 92:13a).


Op snaphaanschelling Nijmegen z.j.


(1526) en dukaat Gronsveld (Justus Maximiliaan van Bronkhorst 1617-1662).


LAVS DEO Gode zij lof. Op goudgulden Groningen z.j. (ca.


1500).


LEO Leeuw. Op denarius Brabant (Hendrik I 1190-1235).


LIBERTAS RESTITVTA SENATVS POPVLVSQVE ZELANDIAE SOLI DEO HONOR De vrijheid van Staten en volk van Zeeland is hersteld; alleen aan God zij eer. Op noodmunten Middelburg 1574.


LIBERTAS VITA CARIOR De vrijheid is kostbaarder dan het leven. Op oord en duit Culemborg (Floris van Pallant 1590-1591).


LITE PERIT REGNVM Door tweedracht gaat een rijk ten onder. Op stuiver Arnhem 1589.


LVCTOR ET EMENTOR Ik worstel en word van mijn zinnen beroofd. Fout voor: Lvctor et emerge Op duit Zeeland 1754.


LVCTOR ET EMERGO Ik worstel en kom boven (spreuk van de Staten van Zeeland).


Op vele Zeeuwse munten.


MATER REDEMPTORIS NOSTRI De moeder van onze Verlosser. Op Hongaarse dukaat Batenburg (Herman Diederik van Bronkhorst 1573-1602).


MATER SANCTA IN SOLE POSITA De Heilige Moeder (is) in de zon geplaatst. Zie ook: In sole posvit tabernacvlvm svvm.


Op mariagroschen Batenburg (Willem van Bronkhorst 1556-1573).


ME VIGILANTE FLORET DAVENTRIA Omdat ik waak, bloeit Deventer. Op leeuwendaalder en halve leeuwendaalder Deventer 1640.


MELCHISEDEC FVIT TIPVS CHRISTI Melchisedek was een voorafbeelding van Christus (Vgl. Hebr. 7:11-28; Christus is hogepriester naar de orde van Melchisedek).


Op postulaatgulden Gronsveld (Jan I van Bronkhorst 1508-1559).


MEMENTO DOMINE DAVID O Heer! gedenk aan David (Ps. 132:1).


Op gouden schild, jager, dubbel, heel en half vuurijzer Utrecht (David van Bourgondië 1455-1496).


MEMENTO MEI FILI DEI Zoon Gods gedenk mijner. Op jager Gelre 1478 (Karel van Gelre 1477-1481).


MEMOR ESTO VERBI TVI Gedenk aan Uw woord (Ps. 119:49).


Op groot Utrecht 1492 (David van Bourgondië 1455-1496).


MVNVS DIVINVM Geschenk van God. Op solidus Lodewijk de Vrome (813-840) (grondslag voor Nederlandse imitaties met onleesbaar omschrift).


NEC CITO NEC MELIVS Noch snel, noch beter (?). Op sprenger Kamerijk (Maximiliaan van Bergen op Zoom 1556-1570).


NECESSITATE Uit noodzaak. Zie ook: Necessitatis ergo.


Op noodmunten Groningen 1577.


NECESSITATIS ERGO Uit noodzaak. Zie ook: Necessitate.


Op noodmunten Breda 1577.


NERVOS REIPVBLICAE ACCIDERE FACINVS MORTE PIANDVM De pezen van de staat te besnoeien is een misdrijf dat met de dood moet worden geboet. Kantschrift op zilveren rijder Holland 1671.


NIHIL SINE DEO Niets zonder God. Op daalder Overijssel 1685-1692.


NIHIL SINE LABORE Zonder moeite (slaagt) niets (Horatius, Satirae 1.9.59).


Op pistolet Hedel 1578 en stuiver Stevensweert (Frederik van den Bergh 1574-1580).


NIL RESTAT RELIQVI Niets blijft er over. Op noodmunten Ieper 1583.


NISI DOMINVS CVSTODIERIT CIVITATEM FRVSTRA VIGILATVR Zoo de Heer de stad niet bewaart, tevergeefs wordt zij bewaakt (Vgl. Ps. 127:1).


Zie ook: Nisi Dominvs servaverit civitatem frvstra vigilat eam.


Op hele, halve en kwart nobel Gent (1581-1583).


NISI DOMINVS FRVSTRA Zoo de Heer (het huis niet bouwt,) tevergeefs (arbeiden des zelfs bouwlieden daaraan) (Verkorting van Ps. 127:1).


Op hele en halve daalder van Hendrik van Brederode-Vianen z.j.


(1556-1568), munten van Gent (1581-1584).


NISI DOMINVS NOBISCVM (FRVSTRA) Als niet de Heer met ons is (, is alles tevergeefs). Zie ook: Nisi tv Domine nobiscvm (frvstra).


Op Friese munten uit de 16e en 17e eeuw.


NISI DOMINVS SERVAVERIT CIVITATEM FRVSTRA VIGILAT EAM Indien de Heer de stad niet bewaart, tevergeefs bewaakt (de wachter) haar. Op nobel Kampen (ca. 1585).


NISI QVIA DOMINVS ERAT IN NOBIS FORTE (VIVOS) DEGLVTISSENT NOS Ware het niet de Heer, die bij ons geweest is, zij zouden ons zeker (levend) verslonden hebben (Ps. 124:2-3).


Op nobel Gelderland z.j. (1584-1586).


NISI TV DOMINE NOBISCVM (FRVSTRA) Indien Gij, o Heer, niet met ons zijt (, is alles tevergeefs). Op rozenobel Friesland, op rijksdaalder Groninger Ommelanden 1589-1590 (geslagen te Culemborg), vierstuiver Reckheim (Ernst van Aspremont-Lynden 1603-1636).


NISI TV DOMINE NOS SERVAVERIS FRVSTRA Indien Gij, o Heer, ons niet behoudt, is het al vergeefs. Zie ook: Nisi Dominvs servaverit civitatem frvstra vigilat eam.


Op hele, halve en kwart nobel Overijssel 1583.


NOMEN DOMINI NOSTRI (DEI) SIT BENED1CTVM De naam van (God) onze Heer zij gezegend. Zie ook: Benedictvm sit Nomen Domini.


Op middeleeuwse groten (13e en 14e eeuw).


NON EST CONSILIVM ADVERSVS DOMINVM Er is geen raad tegen den Heer (Spr.


21:30b).


Op pistool van Bouillon 1587 (Willem Robert van der Marck 1574-1588).


NON NOBIS DOMINE SED NOMINITVO DA GLORIAM Niet ons, o Heer! (niet ons,) maar uwen naam geef eer (Ps. 115:1a).


Op hele en halve stephanusdaalder Nijmegen z.j. (1538) en vele kleinere muntsoorten van Nijmegen.


NON VIDI (VNQVAM) IVSTVM DERELICTVM De (een) rechtvaardige heb ik niet (nooit) verlaten gezien (Ps. 37:25b).


Op duit Deventer 1594-1602, op snaphaan Kampen 16e eeuw, dubbele nobel Megen (Maria van Brimeu 1584-1587) en daalder Megen (Karel van Croy 1551-1612).


NVLLA SALVS BELLO Er is geen heil in de oorlog (Vergilius, Aeneis II :362a; gevolgd door: Pacem te poscimvs omnes).


Op vierling Nijmegen z.j. (16e eeuw).


NVLLVM NVMEN ABEST SI SIT PRVDENTIA Indien er voorzichtigheid is, is geen godheid afwezig (Juvenalis, Satira 10:365).


Latijnse spreuken op Nederlandse munten 13 Op goudgulden Utrecht (Philips van Bourgondië 1517-1524).


O SANCTA CRUX O heilig kruis. Op denarius Brabant (Godfried III 1142-1190).


OMNIA FORTITVDINE ET PRVDENTIA Alles met dapperheid en voorzichtigheid. Op 2/3 daalder Reckheim (Frans Govert en Ferdinand Govert van Aspremont-Lynden 1665-1703).


OMNIA TEMPVS HABENT Alles heeft enen bestemden tijd (Pred. 3:1a).


Op munten van Stevensweert (Herman Frederik van den Bergh 1626-1632).


OMNIS SPIRITVS LAVDET DOMINVM Alles, wat adem heeft, love den Heer! (Ps. 150:6).


Op dubbele stuiver Bourgondische Nederlanden (Philips de Schone 1482-1506 en Karel V 1506-1555) en op drie-stuiver Reckheim (Ernst van Aspremont-Lynden 1603-1636).


PACE ET BELLO CONSTANS Standvastig in vrede en oorlog. Op stuiver Deventer 1588, 1589 en 1663.


PACE ET IVSTITIA Door vrede en rechtvaardigheid. Op de zgn. statenmunten, 3e emissie van Philips II 1577-1579.


PACEM TE POSCIMVS OMNES Wij allen bidden U om vrede (Vergilius, Aeneis II: 362bd; vervolg van: Nvlla salvs bello).


Op vierling Nijmegen z.j. (ca. 1560).


PATER NOSTER QVI Onze vader, die (in de hemelen zijtl...) (Mat. 6:9).


Op munten van Luik (Arnold van Horn 1378-1389).


PATIENTIA VINCIT FORTITVDINEM Geduld overwint kracht. Op daalder Groninger Ommelanden 1584 (geslagen te Gorinchem).


PAX Vrede. Zie ook: Pax vobis omnibvs.


Op denarius Holland (Dirk VII' '1190-1203) en Utrecht (Otto II' '1215-1226).


PAX CHRISTI De vrede van Christus. Op mijt Born (Jan van Bunde 1420-1456).


PAX CHRISTI MANEAT SEMPER NOBISCVM De vrede van Christus blijve voor immer met ons. Op gouden pieter Brabant (Philips van St.-Pol 1427-1430 en Philips de Goede 1430-1467).


PAX CHRISTI SIT IN CORDIBVS NOSTRIS De vrede van Christus zij in onze harten (Vgl. Kol. 3:15).


Op halve leeuwengroot Henegouwen (Jan II 1257-1304).


PAX CHRISTI SIT NOBISCVM De vrede van Christus zij met ons (Vgl.


Kol. 3:15).


Op dubbele mijt Stein (Johanna van Merwede 1449-1467).


PAX DOMINI IN CORDIBVS NOSTRIS De vrede des Heren zij in onze harten. Op groot Henegouwen (Jan II 1257-1304).


PAX DOMINI SIT NOBISCVM ET MANEAT SEMPER De vrede des Heren zij en blijve voor immer met ons (apostolistische zegen).


Op gouden dubbel, dubbel en enkel schild, dubbele, hele en halve groot Holland (Jan van Beieren 1421-1425), griffioen van Heinsberg (Jan I 1395-1438).


PAX (DOMINI) SIT SEMPER NOBISCVM De vrede (des Heren) zij voor immer met ons. Op groot Vlaanderen (Jan van Namen 1302-1303, Robert van Bethune 1305-1322), stuiver en onderdelen Nijmegen (1557).


PAX OPTIMA RERVM Vrede is het hoogst van al. Op stuiver Brussel 1489 (Philips de Schone 1482-1506).


PAX VOBIS OMNIBVS Vrede zij u allen (bisschoppelijke zegen).


Op kwart stuiver Utrecht (Philips van Bourgondië 1517-1524).


PERFER ET OBDVRA BRVXELLA Brussel, doorsta en houd vol! (Vgl. Catullus 8:11).


Op noodmunten Brussel 1579-1580.


PHILIPPE ES VIRTVS (IN NOBIS) (Heilige) Philippus, wees een kracht (in ons). Op penning Holland 1496-1499 (Philips de Schone 1482-1506).


POSVI DEVM ADIVTOREM MEVM QVEM TIMEBO Ik heb God tot mijn hulp gesteld, wien zal ik vrezen?(Vgl. Ps. 27:1 en 9).


Op hele en halve daalder en op leewendaalder Batenburg (Herman DiederikvanBronkhorst 1573-1602).


PRO ARIS ET FOCIS Voor altaren en haardsteden (voor kerk en vaderland). Op noodmunten Woerden 1575 en Amsterdam 1578.


PRO DEO DA PAVPERIBVS Geef aan de armen uit naam van God (Vgl. Mat. 19:21).


Op dubbele mijt Brabant 1481-1482 (Maria de Rijke 1477-1482).


PRO IVSTAE CAVSAE DEFENSIONE Vanwege de verdediging van een rechtvaardige zaak. Zie: Traiecto ab Hispanis obsesso pro ivstae cavsae defensione.


PRO RELIGIONE ET LIBERTATE Voor geloof en vrijheid (wellicht een 'vertaling' van: Hac religione nitimvr, hanc libertatem tvemvr).


Op achtentwintig Groningen en Ommelanden 1685-1692.


PROTEGE DOMINE POPVLVM TWM PROPTER NOMINIS TVI GLORIAM Heer bescherm uw volk omwille van de eer van uw naam. Op noodmunten Maastricht 1579.


PVGNO PRO PATRIA Ik vecht voor het vaderland Op noodmunten Leiden 1573-1574.


QVAE DEI DEO QVAE CAESARIS CAESARI (Geef) God dat Gods is en de keizer dat des keizers is (Vgl. Mat. 22:21b).


Op dubbele dukaat Batenburg (Willem van Bronkhorst 1556-1573).


QVIA NON EST ALIVS QVI PVGNAT PRO NOBIS Omdat er geen ander is (dan de Heer) die voor ons strijdt. Op jager Sneek 1492.


QVID FORTIVS LEONE Wat is sterker dan een leeuw? (Richt.


14:18).


Kantschrift op zilveren leeuw Verenigde Belgische Staten 1790.


OVID NON COGIT NECESSITAS Waartoe dwingt de nood al niet! Op noodmunten Ieper 1583.


QVIS NISI DEVS (ERGO) TIME EVM Wie (vermag iets) tenzij God, vrees Hem (dus). Op hele en halve daalder, leeuwendaalder Hedel 1577 (Frederik van den Bergh 1574-1580).


QVOD IVSTVM EST IVDICATE Vonnist rechtvaardig (Vgl. Deut. 1:16; Job 6:29).


Op angelot Hendrik van Brederode- Vianen (1556-1568).


REDDIT CONIVNCTIO TVTOS Vereniging maakt veilig. Op achtentwintig Groninger Ommelanden 1681.


REFORMACIO GVERRAE PAX (EST) De vrede is een hervorming van de oorlog. Zie ook: Reformacio post gverram pax.


Op schuitje (1/2 nobel), vier-patard (6 stuiver), dubbele patard (3 stuiver) en enkele patard 11/2 stuiver) Bourgondische Nederlanden (Philips de Schone 1482-1506).


REFORMACIO POST GVERRAM PAX De vrede is een hervorming na de oorlog. Zie ook: Reformacio gverrae pax.


Op schuitje (1/2 nobel) Holland 1488 (Philips de Schone 1482-1506).


REGIAE MAIESTATI RECONCILIATA ZIRIZEA Zierikzee verzoend met de koninklijke Majesteit. Op noodmunten Zierikzee 1576 (na de overgave aan de Spanjaarden).


REX Koning. Op denarius geslagen te Deventer, keizer Hendrik II (1002-1024).


SALVE REGINA MATER DOMINI Wees gegroet Koningin, Moeder van de Heer. Op groot Zwolle en munten van Kuinre (14e eeuw).


SALVE VIRGO MATER TEMPLVM SANCTI SPIRITVS Wees gegroet Moeder-Maagd, tempel van de Heilige Geest. Op groot Loon (Dirk van Heinsberg 1336-1361).


SALVTEM DE INIMICIS NOSTRIS Red (ons) van onze vijanden. Op 1/16 stuiver z.j. Friesland (George en Hendrik van Saksen 1500-1502).


SALVVM FAC POPVLVM TVVM DOM1NE O Heer, behoud uw volk (Jer. 31:7; vgl. ook Ps. 28:9).


Op dubbel vuurijzer Bourgondische Nederlanden (Karel de Stoute 1467-1477, Maria de Rijke 1477-1482 en Philips de Schone 1482-1506), op dubbele griffioen Philips de Schone en op gulden en dubbele stuiver Utrecht (Frederik van Baden 1496-1516).


SANCTA MARIA ORA PRO NOBIS Heilige Maria bid voor ons. Op mariagroot Nijmegen, ca 1545.


SANCTE ANDREA FILIOS PROTEGE TVOS Heilige Andreas, bescherm uw zonen. Op kwart gouden reaal (of Bourgondische dukaat) Holland 1487 (Philips de Schone 1482-1506).


(SANCTE) PHILIPPE ES VIRTVS IN NOBIS Zie: Philippe es virtvs in nobis.


SANCTE PHILIPPE INTERCEDE PRO NOBIS Heilige Philippus wees onze voorspraak. Op philippusgulden (en onderdelen) Bourgondische Nederlanden (Philips de Schone 1494-1506 en Karel V 1506-1555).


SI DEVS NOBISCVM QVIS CONTRA NOS Zoo God met ons is, wie zal tegen ons zijn?(Vgl. Rom. 8:31b).


Zie ook: Si Devs pro nobis qvis contra nos.


Op daalder Friesland 1617-1618 en daalder, 10-, 5-, en 2'/2-stuiver Zeeland 1602-1619.


SI DEVS PRO NOBIS QVIS CONTRA NOS Zoo God voor ons is, wie zal tegen ons zijn? (Rom. 8:31b).


Zie ook: Si Devs nobiscvm qvis contra nos.


Op dubbele groot Utrecht (Zweder van Culemborg 1425-1426), driestuiver Reckheim (Ernst van Aspremont- Lynden 1603-1636) en zes-groschen Stevensweert (Herman Frederik van den Bergh 1626-1632).


SIC EXALTATVS EST FILIVS HOMINIS Alzoo is de Zoon des menschen verhoogd (Vgl. Joh. 3:14b).


Op slangenkroon Batenburg (Willem van Bronkhorst 1556-1573).


SICVT LILIVM INTER SPINAS Gelijk een lelie onder de doornen (Hoogl. 2:2a).


Op duit Arnhem z.j.


SIGNO CRVCIS SALVEMVR Laat ons behouden worden door het teken des kruises. Op half vuurijzer Franeker 1485.


SIGNVM CRVCIS Het teken des kruises. Op cavaliers (2/3 groot) (13e en 14e eeuw).


SIGNVM SALVTIS Het teken des heils. Op penning Luik (Hendrik II van der Leyen 1145-1164).


SINE LABORE NIHIL Zie: Nihil sine labore.


SIT NOMEN DOMINI BENEDICTVM (AMEN) De naam des Heren zij geprezen (doxologie Ps. 113:2, Job 1:21 b en Dan. 2:20).


Zie ook: Benedictvm sit nomen Domini.


Op vele munten (13e-17e eeuw), speciaal de goudstukken van Philips de Goede (1419-1467) en de dubbele stuivers van Philips de Goede tot KarelV (1515-1555).


SIT NOMEN DOMINI BENEDICTVM EX HOC De naam des Heren zij geprezen, van nu aan (Ps. 113:2).


Op gouden griffioen Luik (Jan van Beieren 1389-1418).


SIT NOMEN DOMINI BENEDICTVM IN AETERNVM De naam des Heren zij geprezen, tot in der eeuwigheid (Ps. 113:2).


Op gouden griffioen Luik (Jan van Heinsberg 1419-1455).


SPERAMVS MELIORA Wij hopen op betere tijden. Op peerdeke (¼ snaphaan) 's-Heerenberg (Willem IV van den Bergh 1546-1586), Stevensweert (Herman Frederik van den Bergh 1626-1632) en Overijssel z.j. (1607-1611) en op oord Overijssel 1607.


SPERO MELIORA Ik hoop op betere tijden. Op gulden Reckheim (Willem van Vlodorp 1553-1564), alleen uit tekening bekend.


SPES MEA ALTISSIMVS De Allerhoogste is mijn hoop (Vgl. Ps. 91:9).


Op philippusgulden Gent z.j. (1492) (Philips de Schone 1482-1506).


SPES NOSTRA DEVS God is onze hoop. Zie ook: Devs spes nostra.


Op noodmunten Oudenaarde 1582.


SVB VMBRA ALARVM TVARVM (PROTEGE NOS DOMINE) (Heer, verberg ons) onder de schaduw uwer vleugelen (Ps. 17:8 en 63:8b).


Op dubbele Spaanse dukaat van o.a.


Kampen en Zeeland 1581-1583.


TANDEM BONA CAVSA TRIVMPHAT Uiteindelijk zegeviert de goede zaak. Op snaphaan Zutphen 1604 en op vierstuiver Batenburg 1620 (Maximiliaan van Bronkhorst 1602-1641).


TENE MENSVRAM ET RESPICE FINEM Houd maat en houd het einddoel in het oog.


Var.: Qvidqvid agas semper respice finem.


Op reaal van Oostenrijk van Vlaanderen, Gelre en Holland 1487 (Philips de Schone 1482-1505).


TORNACO OBSESSO Doornik belegerd. Op noodmunten Doornik 1581.


TOTA PVLCHRA ES AMICA MEA ET MACVLA NON EST IN TE Geheel zijt gij schoon, mijne vriendin! en er is geen gebrek aan u! (Hoogl. 4:7).


Op gulden Brabant (Maria de Rijke 1477-1482); door sommigen beschouwd als huwelijkspenning 1477.


TOTVS PRO PATRIA Geheel voor het vaderland. Op tien groschen Stevensweert (Herman Frederik van den Bergh 1626-1632.


TRAIECTO AB HISPANIS OBSESSO PRO IVSTAE CAVSAE DEFENSIONE Vanwege de verdediging van een rechtvaardige zaak, omdat Maastricht belegerd is door de Spanjaarden. Op noodmunten Maastricht 1579.


TV ES PATIENTIA MEA DOMINE Gij zijt mijne verwachting (geduld), o Heer! (Ps. 71:5).


Op dubbele stuiver Utrecht (Philips van Bourgondië 1517-1524.


VIGILATE DEO CONFIDENTES Weest waakzaam in vertrouwen op God (spreuk van de Staten van Holland).


Op dukaat Holland 1583, gehelmde rijksdaalder Holland (sinds 1583) en andere provinciën, provinciale gulden Holland 1680, roosschelling Holland 1601, scheepjesschelling Holland 1679-1722, Utrecht 1702-1707, Gelderland 1705-1734 en Friesland 1711.


VIGILATE ET ORATE Waakt en bidt (Mat. 26:41a en Marc. 13:33a en 14:38a).


Op goudgulden Stevensweert (Herman Frederik van den Bergh 1626-1632, ruiterschelling Zwolle 1680 en op duit Overijssel z.j.


(1741-1769).


VIRGO DEI GENETR1X INTERCEDE PRO NOBIS (Heilige) Maagd, Moeder Gods, wees onze voorspraak. Op goudgulden Luik (Lodewijk van Bourbon 1456-1482).


VIRTVS PRODESSE POSSIDI Het is een deugd van nut te zijn voor . . . . (?) Op dubbele stuiver Batenburg 1620 (Maximiliaan van Bronkhorst 1602-1641).


VIRTVTE ET EXEMPLO Met moed en voorbeeldig gedrag. Kantschrift op hele en halve kroon Brabant en Luxemburg (Jozef II 1780-1790).


VRGENTE OBSIDIO TORNACO Onder dwang van het beleg van Doornik. Op noodmunten Doornik 1581.


VRGENTE NECESSITATE DAVENTRIAE Onder dwang van de nood van Deventer. Op noodmunten Deventer 1578.


VT AQVILA ARDVA PETIT Gelijk een arend de hoogte zoekt. Op daalder Gelderland z.j.


XPISTIANA RELIGIO Zie: Christiana religio.