Spreuken

spreuken, kernachtige zinnen die men aantreft in omschriften en/of randschriften van munten. Zij zijn vaak in het Latijn gesteld en dienen als beginselverklaring van de muntheer, herinnering aan bepaalde feiten of als aansporing. Zie voor de vertalingen: Latijnse spreuken op Nederlandse munten. Men onderscheidt:

1. deviezen, lijfspreuken van natuurlijke en rechtspersonen (regeringscolleges, gewesten, steden). De Karolingische vorsten voerden sinds Karel de Grote het devies CHRISTIANA RELIGIO als regeringsbeginsel; Karel V verwoordde zijn strijd tegen ketters en Turken met DA MIHI VIRTVTEM CONTRA HOSTES TVOS en na zijn keizerskroning te Aken in 1520 zijn expansiedrift met PLVS VLTRA (Nog verder). Zijn zoon Philips II voerde in de Nederlanden als devies de spreuk van de koningen van Napels DOMINVS MIHI ADIVTOR en de Staten-Generaal gebruikten in 1577 PACE ET IVSTITIA, na 1579 CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT en na 1680 bovendien HAC NITIMVR, HANC TVEMVR. Maria Theresia voerde IVSTITIA ET CLEMENTIA, Frans I voerde IN TE DOMINE SPERAVI, Jozef II VIRTVTE ET EXEMPLO, Frans II FIDE ET LEGE.

2. wapenspreuken, erfelijke spreuken van geslachten of in het wapen van overheden opgenomen spreuken. Als zodanig gold de spreuk CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT voor de Republiek der Nederlanden, overgenomen als IN VNIONE SALVS door de Verenigde Belgische Staten (1790), als EEN EN ONDEELBAAR STERK door het Bataafse Gemenebest (1800), als EENDRAGT MAAKT MAGT door het Koninkrijk Holland (1806-1810) en als L'UNION FAIT LA FORCE door het Koninkrijk België (sinds 1830). Ook gewesten en steden voerden wapenspreuken op hun munten, zoals Zeeland met LVCTOR ET EMERGO. Opvallend is dat de wapenspreuk van het Koninkrijk der Nederlanden en het Huis van Oranje-Nassau, JE MAINTIENDRAI, niet op Nederlandse munten voorkomt. Een voorbeeld van een erfelijke spreuk van een geslacht op munten is die van de heren en graven van den Bergh: DOMINVS PROTECTOR VITE MEE A QVO TREPIDABO. Behalve wapenspreuken kent men nog de wapenkreet.

3. spreuken ontleend aan de bijbel of aan de liturgie van mis of officie, zoals XPC VINCIT XPC REGNAT XPC IMPERAT op talrijke middeleeuwse goudstukken en SIT NOMEN DOMINI BENEDICTVM, o.a. op vele Franse munten en door Lodewijk Napoleon in vertaling gebruikt als DE NAAM DES HEEREN ZIJ GELOOFD; de tekst NISI DOMINVS NOBISCVM FRVSTRA kwam in gewijzigde vorm GOD ZIJ MET ONS als kantschrift op de Nederlandse munten.

G.